सर्वच जण संवादाच्या एकाच पातळीवर येणे, ही ‘समकालीनत्वाची जाणीव’ पक्व होण्याची अवस्था असेन

‘अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य’ म्हणजे केवळ विचारवंत, तत्त्ववेत्ते अथवा कलावंत यांचे नव्हे, तर त्यांच्यासह ‘विचारक्षमता शाबूत असणाऱ्या सामान्य नागरिकाचे समाजव्यवस्था, राज्यव्यवस्था, अर्थव्यवस्था इत्यादीवर मत व्यक्त करण्याचे आणि योग्य प्रसंगी त्या व्यवस्था सामाजिक सार्वजनिक कल्याणाच्या हेतूने बदलण्याच्या अहिंसक कृती करण्याचे स्वातंत्र्य’ असा अर्थ आहे.......

‘तत्त्वभान’ हे आधी वाचनाचे ‘निमंत्रण’ आणि मग चर्चेचे ‘निमंत्रण’ आहे, ‘आमंत्रण’ नाही. सर्व प्रकारच्या वाचकांसाठी हे ‘निमंत्रण’ आहे

या ग्रंथाचे वाचन ही तत्त्वचिंतनाची पूर्वतयारी आहे. ती पूर्वतयारी करणे म्हणजे तत्त्वज्ञानाच्या चिंतन पद्धतीचा अवलंब करणे, वाचकाला मदतकारक ठरेल, अन्यथा त्याचे चिंतन केवळ ‘स्वैरकल्पनाधारीत तत्त्वचिंतन’ होण्याचा धोका नाकारता येत नाही. तत्त्वज्ञानाच्या चिंतनपद्धतीचा अंगीकार करणे याचाच अर्थ तत्त्वचिंतनाच्या परिभाषेत विचार करणे. या ग्रंथाचे वाचन, मनन व चिंतन आणि मग चर्चा हे ‘तात्त्विक चिंतनाचे प्रशिक्षण’ आहे.......

आपण लोकांना शुभेच्छा देतो, पण त्यांनी शुभ जीवन जगावे म्हणून काय करतो? याचा शोध घेता लक्षात आले की, काहीच करत नाही! मग त्यांना पोकळ शुभेच्छा देण्यात आपण कोणती नीती बाळगतो?

मी ज्यांना शुभेच्छा देऊ इच्छितो, त्यांना कोणती मदत कशाच्या रूपात देऊ केली आहे काय? निदान देऊ शकतो काय? तशी शक्यता असेल, तर मी ती करतो आहे काय? की सगळ्यांनी म्हणजे प्रत्येकाने आपापले प्रश्न स्वतःच सोडवावयाचे असतात, त्यात इतर जन काय करणार, असे म्हणून आपण केवळ शुभेच्छा देऊन स्वतःचीच फसवणूक तर करत नाही आहोत ना? ‘चांगले रहा’ म्हणून ‘चांगले राहता येते का?’ म्हणूनच या अशा शुभेच्छांना काही नैतिक दर्जा उरत नाही.......

‘मैत्री’ची बाजारपेठ : मैत्री विकत घ्यावयाची असते... हा शुद्ध देव-घेवीचा व्यवहार आहे! 

समजा तुम्हाला मैत्री तोडायची आहे, तर तुम्ही काय कराल? जर ती व्यक्ती तुमची चांगली मित्र असेल, तर खूप काही गृहीत धरता येईल. तुमच्या सर्वांत वाईटच्या शत्रूच्या बाबत तुम्ही कल्पनाही करू शकणार नाही, अशा स्वरूपाचे हवे, तितके स्वातंत्र तुम्ही या मैत्री तोडण्याच्या प्रक्रियेत घेऊ शकता. याचा अर्थ असा की, स्वतःशी तुम्ही जितके वाईट वागू शकता, त्यापेक्षाही जास्त वाईट चांगल्या मित्राची मैत्री तोडण्यात वागता येईल.......

सर्व भारतीय उपखंडात एकच राम असावा, एकच ‘रामायण’ असावे आणि एकच रावण असावा, हा संघपरिवार व भाजपचा हेतू आढळतो. पण त्यांचा रावण नेमका कोणता?

गांधीजींचा राम संघपरिवार व भाजपलाच काय, पण काँग्रेस, राष्ट्रवादी, समाजवादी कोणत्याच पक्षालाच नको आहे. अगदी स्थापनेपासून राम काँग्रेसचा कधीही नव्हता, म्हणजेच रामाचे कोणतेही गुण काँग्रेसला फारसे मान्य नव्हते. पण जेव्हा राम उघडपणे संघपरिवार व भाजप इत्यादी हिंदुत्ववाद्यांच्या ताब्यात गेला, तेव्हा त्यांचे अहिंसक व प्रेमळ स्वरूप बदलले. ‘रामायण हा अतिशय स्फूर्तीदायक ग्रंथ आहे’ या विधानाचा उलटा अर्थ घेतला गेला.......

सुशिक्षित, उच्च-सुशिक्षित स्त्रियांची भूमिका आता निश्चित होणे, हाच त्यांच्या मुक्तीचा मार्ग ठरणार आहे. सर्व प्रकारच्या शोषणातून मुक्त झाल्याशिवाय अस्सल अर्थाने स्त्री-मुक्ती साध्य होणार नाही!

निर्घृण पुरुषी सत्तेविरुद्ध दीर्घकाल युद्ध करून अतिशय कष्टाने मिळवलेल्या स्वातंत्र्याचा स्त्रिया खरेच आत्मविकासासाठी आणि सामाजिक पुनर्रचनेसाठी उपयोजन करतात का? वर्ण-जात संघर्षाचे युद्ध ते पुढे नेत आहेत का? त्यांचे पुन्हा नव्या स्वरूपात ‘वस्तूकरण’ तर होत नाही ना? हे आणि असे काही प्रश्न उपस्थित करणे आवश्यक आहे. स्त्री-स्वातंत्र्य युद्ध अनेक शतके ‘समांतर रीती’ने जगातील बहुतेक सर्व सभ्यतांमध्ये विकसित झाले.......

शिक्षक दिन ते मास्तरडे (मास्तर-डे!) – एक शोकांतिक प्रवास (उत्तरार्ध)

मास्तर’चा अर्थ हळूहळू जितका पातळ झाला, तितकी त्या पदाला व माणसाला दर्जेदार अवकळा आली. ‘मास्तर’ म्हटला की तो गरीब, लाचार, दीनदुबळा या सदगुणांबरोबरच साधा, सरळ, भाबडा, पैशाची हाव (पण जणू काही गरजच) नसलेला भीषण ‘नैतिक दहशतवादी त्यागमूर्ती’ म्हणून कुप्रसिद्ध झाला. ‘अत्याचार करायला योग्य’ ही त्याची क्षमता इतकी टणक झाली की, महाभारतातील आद्य मास्तर द्रोण मुलाला ओरिजनल दूधही देऊ न शकणारा दरिद्री मास्तर बनला.......

शिक्षक दिन ते मास्तरडे (मास्तर-डे!) – एक शोकांतिक प्रवास (पूर्वार्ध)

‘भारतीय शिक्षक दिन’ या दोन चेहऱ्यांच्या कात्रीत सापडला आहे. ‘शिक्षक दिन’ या शिक्षकांच्या सणाला ‘मास्तर-डे’ असे स्वरूप आलेले आहे. त्याचा शोध या लेखमालिकेत घेण्याचा प्रयत्न केला आहे. ज्या मूळ ‘मास्टर’ संकल्पनेची खिल्ली उडवून, तिचे विडंबन करून भारतात ‘मास्तर’ करण्यात आला, त्या मूळ ‘मास्टर’ संकल्पनेचा इतिहास आणि महत्त्व या लेखमालिकेत स्पष्ट केले आहे. त्यानंतर भारतात ‘शिक्षक दिन’ हा ‘मास्टर्स - डे’ ऐवजी ‘मास्तर-डे’.......

ईदच्या दिवशी काय घडले! तुकोबांचे मशिदीत कीर्तन झाले!!

तुकोबांना ईश्वराचे कोणतेही रूप, त्याचा कोणताही आविष्कार मान्यच होता. हे लक्षात घेतले तर एका अपूर्व विलक्षण ईदच्या दिवशी काय घडले असावे आणि कसे घडले असावे, याचा एक अंदाज बांधता येतो. रात्रीची कीर्तनाची वेळ झाली. इस्लाम मूर्तीपूजा न मानणारा आणि तुकोबा तर विठुरायाच्या दर्शनाचे भुकेले.... तेच साऱ्या वारकरी मंडळींचे. आता, मूर्तीपूजा न मानणाऱ्या मशिदीत तुकोबा काय बोलतील आणि कसे काय भजन-कीर्तन करतील.......

जगण्याचे वियाग्रीकरण : जगाची नवी ओळख

भारत ही जागतिक महासत्ता बनते आहे ते मुख्यतः ग्राहक या नात्याने. वियाग्राला येथे प्रचंड मोठी बाजारपेठ मिळाली आहे. पूर्वी ही गोळी किंवा अशी लैंगिक उत्तेजके त्यांच्या महाग किंमतीमुळे केवळ राजेरजवाडे, संस्थानिक, धनिक यांना उपलब्ध होती; ती आता सामान्य माणसाच्या आवाक्यात आली आहेत. भारतातही ही गोळी आता सांस्कृतिक प्रतिष्ठेचे, आधुनिक जीवनशैलीचे प्रतीक बनली असून वियाग्राने भारतीय बाजार ताब्यात घेतला आहे, हे वास्तव आहे........

‘अनुभव’ दिवाळी २०१८ : समकालीन वास्तवाचे भान राखणारे लेखन

‘अनुभव’ (म्हणजे ‘महाअनुभव’) चा या वर्षीचा दिवाळी अंक नेहमीप्रमाणे दर्जेदार आहे, यात शंका नाही. समकालीन वास्तवाचे भान राखणारे लेखन यात आहे. या अंकाचे खास वैशिष्ट्य म्हणजे अंकाला संपादकीय नाही! वाचकांनी थेट मजकुराला भिडावे, असा हेतू त्यामागे असू शकतो. कोणत्याही दिवाळी अंकात असणाऱ्या लेख आणि कथा या दोन मुख्य आधारस्तंभासोबत अन्य सदरांनी अंक भरलेला आहे.......

‘माहेर’ : नवलेखक अन् नव्या विषयांचा कारवाँ

कोणतेही आव्हान पेलण्यास ‘माहेर’ नेहमीच कटिबद्ध असते, ही मानवी कुटुंबव्यवस्थेचे टिकून राहण्याचे सांस्कृतिक लक्षण आणि सामर्थ्य आहे. सासर हेही कोणाचे तरी ‘माहेर’ असतेच की! त्यामुळे ‘स्त्रीच्या जीवनात ‘माहेर’ चिरंतन अबाधित स्थान असते आणि पुरुष त्या व्यवस्थेचा महत्त्वाचा बिंदू असतो. कुटुंबव्यवस्था ज्या ‘माहेर’वर अधिष्ठित आहे, तोच वसा घेऊन ‘माहेर’चा दिवाळी अंक २०१८ ‘आपलं, कुटुंबाचं’ ही बिरुदावली सार्थ करतो.......

‘वाघूर’ : राजकारणी आणि धोरणकर्त्यांसाठी अंक

हा अंक कुणासाठी आहे? उघडच तो वाचकांसाठी आहे! पण विशेषांक कुणासाठी असतो? तर तो विशेष वाचकांसाठी असतो. विशेष वाचक कोण? अंक ज्या विषयावर असतो, त्या विषयाचे वाचक म्हणजे विशेष वाचक. विशेष वाचक ही सर्वसामान्य वाचकांमधून उत्क्रांत होणारी विशेष घटना आहे. हा ‘विशेष वाचक’ अभ्यासक, समीक्षक, तज्ज्ञ, आणि विद्यार्थी अशा व्यापक स्वरूपाचा असतो.......

आजशी नाते सांगणारा ‘साप्ताहिक सकाळ’चा दिवाळी अंक!

‘सकाळ साप्ताहिक’चा या वर्षीचा दिवाळी अंक ‘आज’ अशी नाते सांगणारा, समकालीन वास्तवाचे भान राखणारा आहे. कोणताही ‘आज’ त्या काळातील लोकांना हवा तसा असतोच असे नाही. त्यातील काहीजणांना तो जसाच्या तसा चालतो, तर बऱ्याच जणांना बदल हवा असतो. साहित्यात हे बदल कोणते असू शकतात, याची झलक या अंकात दिसून येते. कोणत्याही दिवाळी अंकात लेख आणि कथा हे दोन मुख्य आधारस्तंभ असतात. ह्या आधारस्तंभाची रचना अंकात मुख्य आणि इतर अशी केली आहे.......

शिक्षक दिन ते मास्तरडे (मास्तर-डे!) – एक शोकांतिक प्रवास (भाग चौथा-पाचवा)

५ सप्टेंबर हा भारताचे दुसरे राष्ट्रपती सर्वपल्ली राधाकृष्णन यांचा जन्मदिवस भारतात ‘शिक्षक दिन’ म्हणून साजरा केला जातो. मात्र अलीकडच्या काळात ‘भारतीय शिक्षक दिन’ दोन चेहऱ्यांच्या कात्रीत सापडला आहे. ‘शिक्षक दिन’ या शिक्षकांच्या सणाला ‘मास्तर-डे’ असे स्वरूप आलेले आहे. त्याचा शोध या लेखमालिकेत घेण्याचा प्रयत्न केला आहे. पाच भागातल्या या लेखमालिकेचा आज चौथा आणि पाचवा भाग.......

शिक्षक दिन ते मास्तरडे (मास्तर-डे!) – एक शोकांतिक प्रवास (भाग तिसरा)

५ सप्टेंबर हा भारताचे दुसरे राष्ट्रपती सर्वपल्ली राधाकृष्णन यांचा जन्मदिवस भारतात ‘शिक्षक दिन’ म्हणून साजरा केला जातो. मात्र अलीकडच्या काळात ‘भारतीय शिक्षक दिन’ दोन चेहऱ्यांच्या कात्रीत सापडला आहे. शिक्षकांच्या या सणाला ‘मास्तर-डे’ असे स्वरूप आलेले आहे. त्याचा शोध घेणारी मर्मभेदक लेखमालिका. आजचा हा तिसरा भाग.......

शिक्षक दिन ते मास्तरडे (मास्तर-डे!) – एक शोकांतिक प्रवास (भाग दुसरा)

आजच्या या दुसऱ्या भागात लॉर्ड फ्रान्सिस बेकन, अरबी व इस्लामी विचारविश्वात The Second Teacher’ (‘दुसरा गुरू’) म्हणून ओळखला जाणारा तत्त्ववेत्ता अल् फराबी यांची माहिती तसेच ‘आचार्य’ ही संकल्पना व भारतीय आचार्य परंपरा, Professor, Associate Professor, Assistant Professor, Emeritus Professor, Principal, Sir या संकल्पनांचे मूळ अर्थ स्पष्ट केले आहेत.......

शिक्षक दिन ते मास्तरडे (मास्तर-डे!) – एक शोकांतिक प्रवास (भाग पहिला)

आज ५ सप्टेंबर. शिक्षक दिन. भारताचे दुसरे राष्ट्रपती सर्वपल्ली राधाकृष्णन यांचा जन्मदिवस भारतात ‘शिक्षक दिन’ म्हणून साजरा केला जातो. मात्र अलीकडच्या काळात ‘भारतीय शिक्षक दिन’ दोन चेहऱ्यांच्या कात्रीत सापडला आहे. ‘शिक्षक दिन’ या शिक्षकांच्या सणाला ‘मास्तर-डे’ असे स्वरूप आलेले आहे. त्याचा शोध या लेखमालिकेत घेण्याचा प्रयत्न केला आहे.......

'आजचा सुधारक'चे दयामरण आणि काही प्रश्न

‘आजचा सुधारक' या मासिकाचा अंत कर्मठ धर्मवादी चौकटीत झालेला नाही. तो नोकरशाहीच्या आडमुठ्या धोरणाने झाला आहे. या समाजात संवादाची माध्यमे भयानक विकसित होऊनही सुसंवादाचा अभाव, हा वैचारिक असहिष्णुतेचा, विवेकहीनतेचा पुरावा असून भारतीय प्रबोधन अजूनही अर्धवट राहिले आहे याच्या या सज्जड खुणा आहेत. .......

© 2024 अक्षरनामा. All rights reserved Developed by Exobytes Solutions LLP.